Είναι η οικογένειά σου Δυσλειτουργική;

Πιθανώς, και έτσι ανήκεις στην πλειοψηφία!

Ο όρος αυτός έχει γίνει ιδιαίτερα δημοφιλής μια που οι δυσλειτουργικές οικογένειες είναι πλέον ο κανόνας λόγω των πολιτιστικών αξιών, του υψηλού αριθμού των διαζυγίων και των διαδεδομένων, πολυάριθμων εξαρτήσεων – από συνταγογραφημένα φάρμακα μέχρι την άσκηση, την εργασία, τα ψώνια και το φαγητό.

Μια υγιής οικογένεια αποτελεί ένα ασφαλές καταφύγιο. Είναι ένας τόπος συντήρησης και ανάπτυξης που προσφέρει περιθώρια αυθορμητισμού, παιχνιδιού, ανοιχτότητας κι επιτρέπει την ελευθερία της έκφρασης. Μπορεί περιστασιακά να υπάρχουν διαφωνίες κι εκφράσεις θυμού, αλλά η ηρεμία επιστρέφει γρήγορα και τα μέλη της αισθάνονται ότι τα αγαπούν και τα σέβονται. Λειτουργεί ομαλά σαν μια καλολαδωμένη μηχανή, όπου οι γονείς όχι μόνο θέτουν, αλλά και συμφωνούν με κανόνες που είναι συνεπείς και λογικοί.

Ένα τέτοιο περιβάλλον παίζει ουσιαστικό ρόλο στην ενίσχυση της αυτοεκτίμησης των μελών της. Αντίθετα, τα μέλη των δυσλειτουργικών οικογενειών έχουν χαρακτηριστικά χαμηλότερη αυτοεκτίμηση και τείνουν να είναι αλληλοεξαρτώμενα. Ορισμένα από τα χαρακτηριστικά των οικογενειών αυτών περιγράφονται παρακάτω.

Άρνηση. Η άρνηση είναι ένας τρόπος να αγνοήσουμε ή να προσποιηθούμε τη μη-ύπαρξη μιας οδυνηρής πραγματικότητας. Οι γονείς προσπαθούν να συμπεριφερθούν “κανονικά” μέσα στα οικογενειακά προβλήματα και τις κρίσεις, όπως είναι η απουσία κάποιου γονιού, η ασθένεια, ο αλκοολισμός κλπ. Το πρόβλημα δε συζητιέται ποτέ και ποτέ δε λύνεται. Αυτό κάνει τα παιδιά να αμφιβάλλουν για την αντίληψή τους και τους στέλνει το μήνυμα ότι πρόκειται για κάτι παράξενο και τρομακτικό, για το οποίο δε μπορούν να μιλήσουν, ούτε καν ο ένας στον άλλο.

Κλειστή ομάδα. Μια κλειστή οικογένεια δεν επιτρέπει/ ενθαρρύνει τη συζήτηση διαφορετικών ή νέων ιδεών μεταξύ των μελών της ή με τους ξένους. Τα μέλη της οικογένειας δεν επιτρέπεται να μιλούν για την ίδια την οικογένεια σε άλλους και πιθανόν να είναι χαρακτηριστικά “κλειστά” σε άτομα άλλης φυλής ή θρησκείας. Ορισμένες οικογένειες είναι απομονωμένες και δεν αλληλεπιδρούν με την κοινότητα. Ενώ εκείνες που το κάνουν θέτουν το “φαίνεσθαι” πάνω απ'όλα ώστε η αλήθεια της οικογένειας να μη βγει προς τα έξω. Όλα τα παραπάνω υποκινούνται από ντροπή και φόβο για οτιδήποτε το διαφορετικό.

Μυστικά. Κάποια μυστικά που ντροπιάζουν την οικογένεια μπορεί να φυλάσσονται για γενιές ολόκληρες. Αυτά μπορεί να αφορούν εθισμό, βία, εγκληματική δραστηριότητα, σεξουαλικά ζητήματα ή ψυχικές ασθένειες. Το βάρος της ντροπής αυτής γίνεται αντιληπτό από τα παιδιά, ακόμα κι αν δε γνωρίζουν το μυστικό.

Δυσλειτουργική επικοινωνία. Αυτό μπορεί να πάρει πολλές μορφές- από την απουσία επικοινωνίας μεταξύ των μελών ως τη λεκτική κακοποίηση. Η ομιλία δεν είναι το ίδιο με τη λειτουργική επικοινωνία, η οποία περιλαμβάνει την προσοχή του άλλου, το σεβασμό, την ενθάρρυνση και την κατανόηση. Στις δυσλειτουργικές οικογένειες η επικοινωνία δεν είναι ούτε δυναμική, ούτε ανοιχτή. Οι άνθρωποι δεν ακούνε και η λεκτική κακοποίηση είναι έντονη. Τα παιδιά φοβούνται να εκφράσουν τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους και συχνά κατηγορούνται, προσβάλλονται ή επιπλήττονται όταν εκφράζουν αυτό που σκέφτονται. Έμμεσα ή άμεσα τους έχει περαστεί σαν κανόνας να μην αισθάνονται αυτό που αισθάνονται γιατί μπορεί να χαρακτηριστούν “κακά, χαζά, δειλά, τεμπέληδες ή εγωιστές”. Μαθαίνουν να μην αμφισβητούν τους γονείς τους και να μην εμπιστεύονται τις αντιλήψεις και τα συναισθήματά τους.

Αυστηροί κανόνες. Σε οικογένειες όπου υπάρχει σωματική ή ψυχική ασθένεια, οι γονείς είναι πολύ χαλαροί ή ανεύθυνοι, τα παιδιά στερούνται καθοδήγησης και δεν αισθάνονται ασφαλή και φροντισμένα. Γενικά ωστόσο, υπάρχουν περιοριστικοί και ενίοτε αυθαίρετοι κανόνες, πολλοί από τους οποίους παραμένουν ανείπωτοι. Δεν υπάρχει χώρος για λάθη. Μερικοί γονείς παίρνουν αποφάσεις για τα παιδιά τους και ελέγχουν τα χόμπι, τα μαθήματά τους, τους φίλους και το ντύσιμό τους. Η επιθυμία για ανεξαρτησία θεωρείται απιστία και εγκατάλειψη. Απαγορεύεται να μιλούν για πράγματα που θεωρούνται “ακατάλληλα”, όπως το σεξ, ο θάνατος, η αρρώστια τους παππού ή το ότι ο μπαμπάς είχε κάνει δύο γάμους. Κάποιες οικογένειες απαγορεύουν την έκφραση θυμού, της χαράς ή το κλάμα. Όταν τα συναισθήματα δεν μπορούν να εκφραστούν, τα παιδιά μαθαίνουν τον αυτοέλεγχο με τρόπο που θα τα καταστήσει είτε υπερβολικά ελεγχόμενα στο μέλλον είτε θα αναλάβουν τα ίδια το ρόλο του ελεγκτή. Και στις δύο περιπτώσεις, οι συμπεριφορές τους υποκινούνται από τη χαμηλή αυτοεκτίμηση.

Αυστηρότητα και αυθαιρεσία. Δεν υπάρχει χειρότερο πράγμα από άκαμπτους κανόνες που προκύπτουν αυθαίρετα. Τα παιδιά δεν ξέρουν πότε θα τιμωρηθούν. Κανόνες που δεν έχουν νόημα είναι άδικοι και η σκληρότητα αυτή προκαλεί αίσθημα ανημποριάς και οργής που δε μπορεί ποτέ να εκφραστεί. Τα παιδιά βρίσκονται σε συνεχές φόβο και αισθάνονται αβοήθητα λόγω της αδικίας και της απρόβλεπτης συμπεριφοράς. Με τον τρόπο αυτό παραβιάζεται η αίσθηση της αξίας και της αξιοπρέπειάς τους. Χάνουν τον σεβασμό και την εμπιστοσύνη στους γονείς τους, αλλά και στην εξουσία γενικά. Επειδή είναι αναγκασμένοι να συμμορφωθούν, κάποιοι μεγαλώνουν επιδεικνύοντας μια επαναστατική ή παραβατική συμπεριφορά, που εκφράζεται με χαμηλούς βαθμούς στο σχολείο ή χειρότερα με τη χρήση ουσιών.

Σύγχυση ρόλων. Αυτό συμβαίνει όταν ένας γονέα απουσιάζει συναισθηματικά ή σε φυσικό επίπεδο και ένα από τα παιδιά αναλαμβάνει τις γονικές ευθύνες ή γίνεται σύντροφος ή έμπιστος του άλλου γονέα. Αυτό συμβαίνει συχνά μετά από διαζύγιο, αλλά συμβαίνει και σε κανονικές οικογένειες όπου οι γονείς στερούνται οικειότητας. Αυτό είναι ακατάλληλο για την ηλικία του παιδιού και καταστρεπτικό για την ψυχική του υγεία, μια που όντας αναγκασμένο να λειτουργεί σαν ενήλικας, καταστέλλει τις ανάγκες και τα συναισθήματά του ενώ συχνά μπορεί να νιώθει ότι προδίδει τον άλλον γονέα.

Απροβλεψιμότητα. Οι άνθρωποι αισθάνονται ασφαλείς όταν η οικογενειακή ζωή είναι προβλέψιμη. Αν τα παιδιά δε γνωρίζουν ποτέ ποια μπορεί να είναι η διάθεση της μαμάς ή του μπαμπά, δεν μπορούν να είναι αυθόρμητα και είναι γεμάτα άγχος και ανησυχία. Ακόμα χειρότερο είναι το χάος που προκαλείται όταν η οικογένεια βρίσκεται σε συνεχή κρίση, συχνά λόγω εθισμού, ψυχικής ασθένειας ή σεξουαλικής, σωματικής ή συναισθηματικής κακοποίησης. Αντί για ένα ασφαλές καταφύγιο, η οικογένεια μετατρέπεται σε εμπόλεμη ζώνη από την οποία πρέπει να ξεφύγεις. Σε τέτοιες περιπτώσεις τα παιδιά μπορεί να εμφανίσουν σωματικά συμπτώματα όπως πονοκεφάλους και πόνους στο στομάχι.

Αδυναμία επίλυσης προβλημάτων. Η επίλυση των προβλημάτων και των συγκρούσεων είναι το κλειδί για μια ομαλή οργάνωση της οικογένειας. Στις δυσλειτουργικές ωστόσο οικογένειες, τα παιδιά και οι γονείς κατηγορούνται επανειλημμένα για το ίδιο πράγμα και υπάρχουν μόνιμα θέματα διαμάχης και σιωπηλά τείχη αποδοκιμασίας και δυσαρέσκειας. Τίποτα δε λύνεται, ποτέ.

Οι υγιείς οικογένειες είναι ασφαλείς επειδή ενθαρρύνεται η αυτο-έκφραση χωρίς αποδοκιμασία ή αντίποινα. Η αγάπη εκδηλώνεται όχι μόνο με λόγια, αλλά με συμπεριφορά που δηλώνει ενσυναίσθηση και υποστήριξη. Κάθε μέλος, μέχρι το νεαρότερο σε ηλικία, αντιμετωπίζεται ως αξιόλογο και σεβαστό. Υπάρχει ανταλλαγή απόψεων και αίσθηση ισότητας, ακόμη και αν οι γονείς έχουν τον τελικό λόγο. Οι γονείς ενεργούν υπεύθυνα και λογοδοτούν για τις πράξεις τους, αλλά και κρατούν υπεύθυνα και τα παιδιά για τις δικές τους. Διορθώνουν και τιμωρούν την κακή συμπεριφορά, αλλά δεν κατηγορούν τα παιδιά τους ή προσβάλλουν τον χαρακτήρα τους. Τα λάθη επιτρέπονται και συγχωρούνται και οι γονείς αναγνωρίζουν τις δικές του ελλείψεις. Ενθαρρύνουν και καθοδηγούν τα παιδιά τους και σέβονται την ιδιωτική τους ζωή καθώς και τα φυσικά και συναισθηματικά τους όρια. Αυτά είναι τα χαρακτηριστικά που δημιουργούν αυτοεκτίμηση, εμπιστοσύνη και ακεραιότητα.