Οικολογία και ψυχοπαθολογία

 

Για να γίνει καλύτερα κατανοητό το θέμα της παρούσας ανάρτησης, παραθέτω τον πίνακα του Paul Cézanne, Mont Saint-Victoire

Αν παρατηρήσουμε καλά τo έργο του καλλιτέχνη, θα συνειδητοποιήσουμε ότι το σχέδιο που απεικονίζεται δεν προκύπτει από μια σχεδιαστική γραμμή, αλλά μέσα από το χρώμα. Ο κόσμος δηλαδή στην εικόνα αυτή μοιάζει να έχει όγκο και πυκνότητα, να είναι ένας οργανισμός αποτελούμενος από χρώματα και επίπεδα. Το χρώμα δίνει υφή και ρεαλιστική συνέπεια μέσω των πολλαπλών περιγραμμάτων του, χωρίς να είναι περιορισμένος από μια ξεκάθαρη σχεδιαστική γραμμή, όπως προαναφέρθηκε.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η τέχνη του Cézanne απεικονίζει εύστοχα τη σκέψη του Γάλλου φιλοσόφου Merleau-Ponty, ο οποίος ακυρώνει τον διαχωρισμό της ανθρώπινης εμπειρίας σε εσωτερική και εξωτερική, μέσω της αναγνώρισης των αμφισημιών που ενυπάρχουν στα ανθρώπινα όντα (Moreira, 1998;2001).

Αυτή η ιδέα των πολλαπλών περιγραμμάτων, θα μπορούσε να είναι βοηθητική για μια παγκόσμια φαινομενολογική κατανόηση της ψυχοπαθολογίας, προτείνοντας μια θεώρηση του ψυχωτικού ως κάποιου χωρίς περιγράμματα ή όρια. Αυτό που βιώνεται στην ψύχωση, κάνοντας μια αναλογία με τους πίνακες του Cézanne, είναι καθαρό χρώμα που διασκορπίζεται στον καμβά χωρίς όρια, οδηγώντας σε μεγάλο ψυχικό πόνο.

Από την άλλη, το σύγχρονο νευρωτικό μοντέλο, το οποίο περιλαμβάνει σύνδρομα που καθιστούν άκαμπτη την προσωπικότητα και χαρακτηρίζεται από παρορμητική και αγχώδη συμπεριφορά, επίσης δεν παρατηρεί  το πολλαπλό περίγραμμα ή όριο με τον κόσμο. Βλέπει κάτι αυστηρό, κατ’επίφαση ακριβές και καθορισμένο, με λίγο ή καθόλου χρώμα που μοιάζει με μια καθαρή γραμμή. Σε αυτήν τη δεύτερη περίπτωση, οι ψυχικά νοσούντες θα έχουν μια στατική ύπαρξη, χωρίς κίνηση, είτε επειδή ζουν σε μια πραγματικότητα χωρίς περίγραμμα, είτε επειδή τα περιγράμματα που βιώνουν είναι άκαμπτα, αλλά και στις δύο περιπτώσεις σίγουρα βλέπουν έναν κόσμο χωρίς χρώμα.

Μεταξύ λοιπόν των τόσων πολλών περιγραμμάτων που απαρτίζουν το ψυχοπαθολογικό πλαίσιο με τόσο δυναμικό, αλλά και μη καθορισμένο τρόπο, όπως οι πίνακες του Cézanne, το οικολογικό όριο αποτελεί καθοριστικό αιτιολογικό παράγοντα της προαναφερόμενης ψυχοπαθολογίας.

 

Οικο-ψυχολογία

Η οικολογία είναι το κομμάτι της βιολογίας που μελετά τις σχέσεις των ζωντανών οργανισμών/όντων και του περιβάλλοντος στο οποίο ζουν καθώς και τις αμοιβαίες επιρροές τους. Ο όρος, αναφέρεται επίσης στον κλάδο των ανθρώπινων επιστημών που μελετά τη δομή και την ανάπτυξη των ανθρώπινων κοινοτήτων σε σχέση με το περιβάλλον και την επακόλουθη προσαρμογή τους σε αυτό.

Με άλλα λόγια, η οικολογία μελετά την ισορροπία του φυσικού κόσμου και των ανθρώπων που ζουν σε αυτόν.

Αν και παραδοσιακά, η οικολογία αποτελεί αντικείμενο ανησυχίας των περιβαλλοντολόγων και των βιολόγων, το δεύτερο νόημά της, προερχόμενο από τις ανθρωπιστικές επιστήμες, έρχεται όλο και εντονότερα στο προσκήνιο λόγω της ανθρώπινης παρέμβασης στο φυσικό περιβάλλον. Αυτή η παρέμβαση είναι αρνητική και καταστροφική και οδηγεί σε αυξανόμενη ανισορροπία στην οικολογία του πλανήτη.

«Ζούμε σε έναν πλανήτη που επιδεινώνεται σε οικολογικό επίπεδο και κατοικείται από ανθρώπους που είναι ψυχολογικά ανισσόροποι» (Brown, 1995, p. XIV).

Οι οικοψυχολόγοι πιστεύουν ότι υπάρχει ένας συναισθηματικός δεσμός μεταξύ των ανθρώπων και του φυσικού περιβάλλοντος από το οποίο προερχόμαστε και εξελισσόμαστε. Η οικοψυχολογία λοιπόν, επιδιώκει να επαναπροσδιορίσει τον ορθολογισμό σε ένα περιβαλλοντικό πλαίσιο. Υποστηρίζει ότι η επιδίωξη να θεραπευτεί η ψυχή χωρίς αναφορά στο οικολογικό σύστημα, του οποίου είμαστε αναπόσπαστο μέρος, είναι μια μορφή αυτοκαταστροφικής τύφλωσης, και προσπαθεί για την αναθεώρηση της ανθρώπινης ψυχής ως αναπόσπαστο μέρος του φυσικού ιστού (ibid., p. XVI).

Και πραγματικά, για όσους εργάζονται στο κομμάτι της ψυχικής υγείας, κάτι τέτοιο αποτελεί μείζον θέμα, καθώς παρατηρούμε ότι ενώ καθημερινά οι ψυχολογικές, ιατρικές και ψυχοφαρμακευτικές θεραπείες για ψυχικές νόσους πολλαπλασιάζονται , ο αριθμός αυτών  που νοσεί ψυχικά αυξάνεται  σε όλο τον  κόσμο. Με άλλα λόγια ο σύγχρονος κόσμος βιώνει μια ψυχοπαθολογική επιδημία, η οποία πέρα από τις ιδεολογικές πτυχές της, μας δείχνει πιθανώς ότι η ατομικιστική ψυχοπαθολογική προσέγγιση έχει αποτύχει.

Η ζωή, είτε υγιής είτε παθολογική, διαπερνάται από τη φύση και το περιβάλλον. Η ανθρώπινη εμπειρία αποτελεί έτσι το σημείο της πολλαπλής διασταύρωσης των διαφόρων συστημάτων –οικολογικών, πολιτιστικών, βιολογικών, ιστορικών, πολιτικών, ψυχολογικών, κλπ- που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Τα ανθρώπινα όντα, έχοντας ρίζες σε αυτόν τον κόσμο συνεπάγεται πως ό,τι αφορά τον κόσμο αφορά επίσης και τα ίδια.

Δεν υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ των διαφόρων συστημάτων, αλλά μονάχα πολλαπλά περιγράμματα σε συνεχή κίνηση. Εφόσον λοιπόν η γη είναι η ρίζα της ιστορίας, είναι επίσης και η ρίζα της ψυχοπαθολογίας. Η οικολογική ανισορροπία της γης συντελεί στις ψυχικές ανισορροπίες που αυξάνουν τον πόνο στον σύγχρονο άνθρωπο. Ταυτόχρονα, αυτές οι ίδιες ψυχοπαθολογικές διεργασίες προκαλούν τον άνθρωπο να καταστρέψει τον κόσμο στον οποίο ζει, καταστρέφοντας έτσι τον εαυτό του.

Η έννοια της απόσχισης

Για να μπορέσουμε ναν κατανοήσουμε καλύτερα την αμοιβαία σχέση μεταξύ οικολογίας και ψυχοπαθολογίας, καλό είναι να κάνουμε μια αναφορά στην έννοια της απόσχισης, που σημαίνει αποσύνδεση, διαίρεση, διαχωρισμός, αποδόμηση, αποσύνθεση. 

Στη σχιζοφρένεια κάνουμε λόγο για διχασμένη ή πολλαπλή προσωπικότητα. Ο διχασμός αυτός περιγράφει από την πρώιμη κι όλας ψυχιατρική και ψυχολογική θεραπεία, τις δισχαστικές διαδικασίες που συμβαίνουν σε ψυχικές ασθένειες και ειδικά στις ψυχώσεις.

Κατά την εμφάνιση της ψύχωσης, ο ασθενής αποσπάται από την πραγματικότητα και ζει σε έναν δικό του κόσμο, αποκομμένο από τον πραγματικό κόσμο με τον οποίο έρχεται σε επαφή. Υπάρχει λοιπόν μια πολύ ασυνήθιστη συνθήκη διαβίωσης για το αισθανόμενο σώμα, καθώς η παραπάνω εμπειρία προφανώς το αποσυνδέει από τον κόσμο των αισθήσεων και της ιστορίας.

Οι αποσχισμένες μορφές συμπεριφοράς είναι όλο και πιο συχνές στις μεταμοντέρνες κοινωνίες, οι οποίες δεν παρουσιάζουν σύνδεση μεταξύ της σκέψης, του συναισθήματος και των ενεργειών/ της δράσης, η οποία και βρίσκεται στο κέντρο αυτής της ψυχοπαθολογικής επιδημίας.

Για παράδειγμα οι αγχώδεις και οι ψυχαναγκαστικές διαταραχές χαρακτηρίζονται ακριβώς από την αυτοματοποίηση των ενεργειών χωρίς κανένα είδους νοητικής διεργασίας. Η μπλοκαρισμένη επικοινωνία εμφανίζεται σε όλες τις ψυχωτικές καταστάσεις, αλλά και στην κατάθλιψη, σε σύνδρομα πανικού, σε διαταραχές προσωπικότητας, αλλά και στις περισσότερες ψυχικές νόσους που αυξάνονται στο σύγχρονο κόσμο ως συνέπεια μιας ατομικιστικής κουλτούρας που οδηγεί στη μοναξιά, στην έλλειψη δέσμευσης προς τους άλλους και στη ναρκισσιστική κενότητα (Sloan,1966).

Αλλά η ίδια διάσπαση που συμβαίνει στην ψυχοπαθολογία, συμβαίνει και στις ιδεολογικές εμπειρίες, μέσω του διαχωρισμού μεταξύ της συνειδητοποίησης ότι κάτι είναι λάθος και της συμπεριφοράς που αρνείται αυτήν την παρατήρηση, μέσω ενός άλλου μηχανισμού που εξιδανικεύει κάτι ή κάποιον, και ο οποίος συνήθως προκύπτει από την υπολειμματική εξιδανίκευση της πατρικής φιγούρας (Moreira & Sloan, 2002).

Αυτό που συμβαίνει τόσο στην ψυχοπαθολογική όσο και στην ιδεολογική εμπειρία είναι μια διαδικασία ασυμφωνίας μεταξύ της σκέψης, του συναισθήματος και της δράσης του ατόμου, η οποία οδηγεί σε ψυχική δυστυχία και σε αδυναμία. Αυτή η ίδια ιδέα της απόσχισης είναι χρήσιμη στην περιγραφή της  οικολογικής εμπειρίας του σύγχρονου ανθρώπου.

Σύμφωνα με τον Metzner (1995),

«Ολόκληρη η κουλτούρα της δυτικής βιομηχανικής κοινωνίας είναι αποσυνδεδεμένη από το οικολογικό της υπόστρωμα. Δεν είναι ότι η γνώση και η κατανόησή μας για τον περίπλοκο και ευαίσθητο ιστό αλληλεξάρτησης από τη Γη είναι ασαφής ή καταχωνιασμένος σε κάποιο σκοτεινό υπόγειο της ψυχής. Έχουμε πλήρη επίγνωση της επίπτωσης που έχουν οι επιλογές μας στο περιβάλλον, αντιλαμβανόμαστε τη μόλυνση και την υποβάθμιση της ποιότητας του εδάφους, των υδάτων, του αέρα, αλλά δεν τη φροντίζουμε. Δε συνδέουμε τη γνώση αυτή με άλλες πτυχές της συνολικής μας εμπειρίας».

Πιστεύω ότι η οικολογική απόσχιση βρίσκεται μεταξύ της ψυχοπαθολογικής απόσχισης  και της ιδεολογικής απόσχισης. Οι αμέτρητες καταστροφικές διαδικασίες του φυσικού κόσμου που αναπτύσσουμε, προφανώς έχουν να κάνουν με τη διαχείριση του ανθρώπινου θανάτου και της αυτοκαταστροφής που συνεχίζονται καθημερινά, με έναν άρρωστο τρόπο, αντίθετο με τις αρχές της διατήρησης της ζωής.

Από την άλλη, γνωρίζουμε ότι μεγάλο μέρος της οικολογικής υποβάθμισης έχει να κάνει με ιδεολογικές διαδικασίες που αφορούν αποκλειστικά την εξουσία και τα οικονομικά συμφέροντα.  Αντιλαμβάνομαι λοιπόν, ότι αυτό που βρίσκεται στην καρδιά της οικολογικής απόσχισης, είναι η ατομική υποκειμενικότητα, όπου ο άνθρωπος βλέπει τον εαυτό του και αναλαμβάνει την ευθύνη σαν αποκομμένη μονάδα, σα να μην είναι ικανός ή αρκετά δυνατός να δει τον εαυτό του ως μέρος του κόσμου και ως εκ τούτου να είναι υπεύθυνος γι’αυτόν. Έτσι η εμπειρία της παγκόσμιας υποκειμενικότητας, η οποία περιλαμβάνει και την οικολογία στα πολλαπλά της όρια, εξαφανίζεται, υποκύπτοντας σε μια ατομικιστική υποκειμενικότητα, η οποία οδηγεί στην ψυχοπαθολογία.

Η «οικολογική υποκειμενικότητα» στην οποία βασίζεται η επιβίωση του ανθρώπινου είδους και καθορίζει τις σχέσεις μας μέσα και μαζί με τον κόσμο, δεν υπάρχει πλέον.

«Αυτός ο κόσμος που δεν είμαι εγώ και στον οποίο προσκολλώμαι τόσο έντονα όσο και στον  εαυτό μου, δεν είναι υπό μία έννοια, παρά μια προέκταση του σώματός μου. Έχω λόγους σοβαρούς να λέω ότι είμαι ο κόσμος» (Merleau-Ponty, 1964, p. 83). 

Αποσπάσματα από τη δημοσίευση της Virginia Moreira με τίτλο "Ecology in the multiple countours of Psychopathology"