Μουσικοθεραπεία και πρόωρα βρέφη

Το νεογέννητο που φτάνει λίγο νωρίτερα από το κανονικό στον κόσμο, δεν είναι εντελώς έτοιμο να τον αντιμετωπίσει, αλλά είναι ήδη εκεί.  Βρίσκεται σε ένα περιβάλλον όπου οι αισθήσεις του (ακοή, αφή, όραση) λαμβάνουν πολλές πληροφορίες. Πώς μπορεί να βοηθήσει η μουσική ώστε να μη νιώθει ότι κατακλύζεται από αυτές και να μπορέσει να αναπτύξει μια αίσθηση ασφάλειας;

Το μουσικό σώμα

Η ακοή είναι μια αίσθηση που ενεργοποιείται στο εμβρυικό στάδιο. Το μωρό έχει αποδειχθεί, ότι μέσα στον υδάτινο κόσμο του μπορεί να αντιληφθεί ήχους και δονήσεις, όχι μόνο μέσω της ακοής, αλλά και δια μέσου του δέρματος και των οστών.  Δεδομένου ότι διαθέτουμε ένα σώμα που δονείται , που συντονίζεται με τους ήχους που το περιβάλλουν, έχει ενδιαφέρον να εξετάσουμε τη χρήση της μουσικής ως μέσο για να προσεγγίσουμε το έμβρυο, το μωρό, το παιδί, τους γονείς.

Αρχίζοντας από το προγεννητικό στάδιο, το μωρό που πρόκειται να έρθει στον κόσμο αντιλαμβάνεται τη φωνή της μητέρας του, η οποία και εγχαράσσεται στη μνήμη του σώματός του, δηλαδή στη μνήμη των αισθήσεών του. Ακόμα και η καρδιά της μητέρας παράγει ήχο. Λέγεται συχνά στη μουσικοθεραπεία ότι το ανθρώπινο σώμα είναι ένα μουσικό όργανο και λειτουργεί σαν αντηχείο (μέσα από το σκελετό, τους μύες, το δέρμα, τις φωνητικές χορδές, την αναπνοή), το οποίο δονείται και συντονίζεται με ό,τι το περιβάλλει. Είμαστε ένα όργανο πνευστό και μελωδικό. Είμαστε τα ρυθμικά κρουστά. Και η μουσική είναι αυτό το κράμα μελωδίας, ρυθμού και αντήχησης, στην οποία δονούμαστε και αντιδρούμε.

Η μουσικοθεραπευτική προσέγγιση

Ο τρόπος που συνηχεί ο καθένας, αποκαλύπτει την προσωπική του ηχητική ταυτότητα, η οποία τον χαρακτηρίζει και αποτελεί το ξεχωριστό εκείνο κομμάτι  του καθενός όπου θα στηρίξει την εργασία του ο μουσικοθεραπευτής.  Κατά την εργασία αυτή, το παιδί ή ο ενήλικας υποβοηθιέται και καθοδηγείται στην προσωπική του πορεία ανάπτυξης, ώστε να αντλήσει ενέργεια από τις δικές του δυνάμεις.

Η μουσική είναι έκφραση και επικοινωνία. Ο ήχος ήταν ένα από τα πρώτα απαραίτητα στοιχεία για την επιβίωση των αρχαίων λαών.  Η προσωπική, αλλά και η εξ αποστάσεως επικοινωνία, γινόταν με τη βοήθεια του ήχου, και τα αφτιά μας είναι το σύστημα συναγερμού μας. Από τη γέννησή μας ακόμα, αν όχι στο περιβάλλον της μήτρας, αναπτύσσουμε ένα αναγνωριστικό ρεπερτόριο ήχων που κυμαίνεται από «ήχους ευχάριστους» ως «ενδείξεις κινδύνου». Μ’ αυτόν τον τρόπο, το αφτί μας καθορίζει τα συναισθήματά μας, τη χαρά, το φόβο, την έκπληξη..

Γι’ αυτό έχει ενδιαφέρον να δουλεύουμε με τη μουσικοθεραπεία από την εγκυμοσύνη. Φαίνεται ότι η μουσική που ακούει η μητέρα, μπορεί να είναι αντιληπτή από το έμβρυο σε ηλικία κύησης 4-5 μηνών. Επιπλέον γνωρίζουμε ότι η μουσική μπορεί να προσφέρει μια αίσθηση ευεξίας στο άτομο και σ’ αυτήν την περίπτωση μπορούν να επωφεληθούν τόσο η μητέρα όσο και το έμβρυο.

Στη διαδραστική και δεκτική μουσικοθεραπεία, χρησιμοποιούμε πρωτίστως τον αυτοσχεδιασμό με μουσικά όργανα και φωνή, τη σύνθεση και χρήση τραγουδιών, την ακρόαση μουσικής ανάλογα με τις ιδιαίτερες ανάγκες. Οφείλουμε να σημειώσουμε, ότι δεν απαιτούνται  μουσικές γνώσεις για να επωφεληθεί κανείς από τη μουσικοθεραπεία.

Ο μουσικοθεραπευτής έχει ακαδημαϊκή μόρφωση πάνω στη μουσική και τη θεραπευτική προσέγγιση, ώστε ναείναι σε θέση να αξιοποιήσει όλα τα μουσικά στοιχεία: ρυθμός, μελωδία, μουσικά όργανα, διάφορα στυλ. Έχει ένα ευρύ μουσικό ρεπερτόριο, το οποίο καλύπτει όλα τα είδη (από τη γρηγοριανή εποχή, τη μπαρόκ, τη ρομαντική, ως  τη σύγχρονη μουσική).  Έτσι είναι σε θέση να ανταποκριθεί στις ιδιαίτερες ανάγκες του ατόμου και να του προτείνει μουσική , με την οποία μπορεί να ταυτιστεί.  Σε καμία περίπτωση δε μπορούμε να γενικεύσουμε για τις επιδράσεις της μουσικής, δεδομένου ότι οι προτιμήσεις είναι προσωπικό θέμα του καθενός. Γι’αυτό θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί όσον αφορά τα CD του εμπορίου που υπόσχονται συγκεκριμένες επενέργειες. Η μουσική του Μότσαρτ για παράδειγμα, μπορεί να ανταποκρίνεται στις ανάγκες ενός ατόμου, αλλά η ίδια μουσική μπορεί να μην έχει καμία απήχηση σε κάποιο άλλο.

Ο μουσικοθεραπευτής λοιπόν συνεργάζεται με τους γονείς που περιμένουν παιδί, επιλέγοντας μουσικές ή τραγούδια με σημασία για εκείνους. Οι γονείς ενθαρρύνονται επίσης να αυτοσχεδιάσουν με τα μουσικά όργανα και τη φωνή τους ή να συνθέσουν ένα τραγούδι για να παιδί τους.

Κατά τη διάρκεια του τοκετού, οι γονείς μπορούν να συνοδεύσουν τα στάδια της διαδικασίας με μια ειδικά φτιαγμένη για εκείνους σειρά ήχων/μουσικής. Αυτό το μοντάζ μπορεί να περιλαμβάνει κομμάτια ορχηστρικά ή φωνητικά, γνωστά ή φτιαγμένα από τους ίδιους, τραγούδια που ακούγονταν κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης ή οποιαδήποτε άλλη ηχητική σύνθεση που αγγίζει τους γονείς.

Μετά τη γέννηση του παιδιού, τα κομμάτια που ακούγονταν κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, μπορούν να συνεχίσουν να τα χρησιμοποιούν οι γονείς δημιουργώντας ένα οικείο ηχητικό περιβάλλον και συνεπώς μια αίσθηση ασφάλειας στο μωρό.

Τυλίξτε το πρόωρο μωρό με καθησυχαστικούς ήχους

Στην περίπτωση του πρόωρου βρέφους, γνωρίζουμε ότι το νοσοκομειακό περιβάλλον της εντατικής φροντίδας προκαλεί σημαντικό άγχος τόσο στο μωρό όσο και στους γονείς: η κινητικότητα στο χώρο, τα συστήματα ελέγχου, οι συναγερμοί των μηχανημάτων, κλπ.

Η μουσική έχει τη δύναμη να τραβά την προσοχή και ως εκ τούτου, να αποδυναμώνει τους υπόλοιπους ήχους. Η μουσική αγγίζει το μεταιχμιακό σύστημα (limbic system), την «έδρα» του συναισθήματος, καθώς και τα πιο «πρωτόγονα» συστήματα του εγκεφάλου, τα οποία απαιτούν λιγότερη γνωστική προσπάθεια.  Η μουσική έχει τη δύναμη να παρακάμπτει το γνωστικό ή νοητικό επίπεδο του βρέφους που δεν έχει ωριμάσει ακόμα, και η σχέση του με τον έξω κόσμο ορίζεται μόνο από τις αισθήσεις του.

Γι’ αυτό η ανάπτυξη της ακοής του και το ηχητικό του περιβάλλον είναι ζωτικής σημασίας. Πριν από οποιαδήποτε παρέμβαση, πρέπει να γνωρίζουμε τις ηχητικές δυσκολίες για να προσαρμόσουμε ανάλογα την προσέγγισή μας. Η αυξομείωση στην ένταση της μουσικής, οι μουσικές επιλογές και η ποιότητα του ήχου των οργάνων είναι ορισμένα από τα στοιχεία που πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν μας.

Το εξαιρετικό με τη μουσική είναι ότι μπορεί να προσαρμοστεί σε όλα τα επίπεδα. Οι μουσικές επιλογές του μουσικοθεραπευτή ή οι αυτοσχεδιασμοί του, λειτουργούν σαν ηχητικός καθρέφτης του μωρού. Στον ήχο καθρεφτίζεται η εξέλιξή του.

Η μουσική μπορεί να λειτουργήσει σαν ένα ηχητικό περίβλημα, που οχυρώνει το παιδί μέσα σε ήχους καθησυχαστικούς. Το πρώτο όργανο που χρησιμοποιείται  είναι η φωνή και ειδικά, η φωνή της μητέρας, το πιο ισχυρό αλλά συγχρόνως και το πιο προσωπικό μουσικό όργανο. Κολλημένο το βρέφος στο στήθος της αισθάνεται όλες τις δονήσεις που παράγει η φωνή. Εκείνο, ήδη εξοικειωμένο με την ομιλητική φωνή, δένεται ακόμα περισσότερο με τους χρωματισμούς της φωνής της όταν αυτή ψιθυρίζει ή όταν τραγουδάει. Το βρέφος αντιλαμβάνεται την πρόθεση και το συναίσθημα στη φωνή, ακόμα κι αν  δεν καταλαβαίνει τις λέξεις.

Έχοντας σα γνώμονα την απλότητα, μπορούμε να του βάζουμε να ακούει κομμάτια ορχηστρικά ή φωνητικά, επιλεγμένα βάση τη μελωδική και ρυθμική τους ποιότητα. Πρέπει να θυμόμαστε πάντα ότι η μουσική που επιλέγεται πρέπει να είναι κατάλληλη για να την αντέξει. Για παράδειγμα η υπερβολική ένταση της μουσικής μπορεί να «συνθλίψει» το μωρό ενώ αν η ένταση δεν είναι αρκετή, δε θα μπορέσει να το φτάσει. Η μουσική επιλέγεται πάντα βάση το σωματικό  και ψυχολογικό επίπεδο του παιδιού. Τα παιδικά και παραδοσιακά τραγούδια, τα οποία περνούν από γενιά σε γενιά κι από στόμα σε στόμα, είναι μια εξαιρετική επιλογή, λόγω της ρυθμικής και μελωδικής τους απλότητας. 

Πώς γνωρίζουμε λοιπόν ότι η μουσική είναι κατάλληλη και επαρκής; Ο καλύτερος γνώμονας είναι η γλώσσα του σώματος του βρέφους, η κατάσταση έντασης ή χαλάρωσης, τα ζωτικά του χαρακτηριστικά (αρτηριακή πίεση, σφυγμός,  αναπνοή) και η αύξηση του σωματικού βάρους στην περίπτωση της προωρότητας. Αυτό που πρέπει να θυμόμαστε επιπλέον, είναι να προστατεύουμε τα αφτιά του βρέφους, ακόμα κι αν το εκθέτουμε σε ήχους που θα συμβάλλουν  θετικά στην ανάπτυξή του.

Η επιστροφή στο σπίτι

Επιστρέφοντας στο σπίτι, είναι απαραίτητο να δημιουργηθεί ένα κατάλληλο ηχητικό περιβάλλον. Σε τι θέλουμε να εκτίθεται το παιδί; Σε ακούσματα δομημένα, σταθερά και καθησυχαστικά ή σε μια περιττή επιθετική ηχορύπανση που προκαλεί σύγχυση;

Το πρώτο στάδιο είναι να γίνει «αναγνώριση» των ήχων που μας περιβάλλουν, ξεκινώντας από το σπίτι, τη φωλιά του μωρού, μετά την κοιλιά της μητέρας του. Προφανώς υπάρχουν ήχοι τους οποίους είμαστε αναγκασμένοι να υποστούμε, αλλά στο μέτρο του δυνατού, πρέπει να προσπαθήσουμε να εξαλείψουμε τους περιττούς ήχους, όπως της τηλεόρασης ή του ραδιοφώνου, όταν δεν τα παρακολουθεί κανείς.

Στη συνέχεια μπορούμε να διαμορφώσουμε ειδικά ένα χώρο, με συγκεκριμένη ατμόσφαιρα, όπου θα ακούγεται μια μουσική ειδικά επιλεγμένη και ευχάριστη, τόσο για τους γονείς όσο και για το παιδί. Αυτός μπορεί να είναι ο χώρος του θηλασμού ή  εκεί όπου θα περνάμε  οποιαδήποτε στιγμή της μέρας χτίζοντας ένα σταθερό τελετουργικό ευχαρίστησης και χαλάρωσης.

Επίσης σημαντικό για τη συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού είναι το να του τραγουδούμε αυτοσχεδιαστικά, βασισμένοι στη στιγμή. Και είναι γνωστό από την αρχαιότητα, πόσο ένα νανούρισμα μπορεί να επηρεάσει τη συμπεριφορά του παιδιού και να το βοηθά να ηρεμεί ακούγοντάς το.

Η ανάπτυξη του παιδιού

Μεγαλώνοντας το παιδί, η μουσική συμβάλλει με εντυπωσιακό τρόπο στη γενική του ανάπτυξη, όποια κι αν είναι η ηλικία ή οι φυσικές, γνωστικές ή συναισθηματικές δυσκολίες. Για παράδειγμα, τα τραγούδια φτιαγμένα για εκείνο, το βοηθούν να αναπτύξει την προσωπική του ταυτότητα και τη δημιουργικότητά του. Οι ρυθμικές δραστηριότητες συμβάλλουν στην κινητική του ανάπτυξη. Ο αυτοσχεδιασμός με τα μουσικά όργανα το βοηθούν να αναπτύξει ή να βελτιώσει το συγχρονισμό του. Επιπλέον ενθαρρύνεται η κοινωνικοποίηση όταν τα παιδιά παίζουν μαζί μουσική σε μικρές ομάδες, με μουσικά όργανα προσαρμοσμένα στις δυνατότητές τους.

Πρέπει να σημειωθεί, ότι στη μουσικοθεραπεία ο στόχος δεν είναι εκπαιδευτικός, ακόμα κι αν οι δραστηριότητες και τα αποτελέσματα μπορούν να δείχνουν τέτοια. Ο βασικός στόχος είναι να αναπτύξει το παιδί στο μέγιστο βαθμό, το δυναμικό του με τη βοήθεια της μουσικής, η οποία είναι πηγή δημιουργικότητας κι επιτρέπει στο παιδί να εκφράζεται με τον τρόπο του, με το ρυθμό του, όποιος κι αν είναι αυτός. Στα πλαίσια της μουσικοθεραπείας δεν επιβάλλεται καμιά μορφή έκφρασης. Ο στόχος δεν είναι η μάθηση ενός μουσικού οργάνου. Αντίθετα, ο αντίκτυπος της θεραπείας και της μουσικής  μπορεί να ενθαρρύνει γενικά τη μάθηση, δεδομένου ότι η μουσική έχει μια δομή που πλαισιώνει το άτομο χρησιμοποιώντας και τα δύο εγκεφαλικά ημισφαίρια, δηλαδή τόσο την αναλυτική όσο και τη διαισθητική του πλευρά.

Κάποιες φορές υπάρχουν παρεξηγήσεις όσον αφορά τον ορισμό της μουσικοθεραπείας. Αυτό που πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι η μουσική μπορεί να είναι για πολλούς θεραπευτική, κι αυτό είναι υπέροχο! Αλλά όταν γίνεται λόγος για λήψη μουσικοθεραπευτικών υπηρεσιών, μιλάμε για ένα άτομο εξειδικευμένο στον τομέα της υγείας, της εκπαίδευσης ή των κοινωνικών υπηρεσιών, που έχει λάβει πανεπιστημιακή εκπαίδευση στη μουσική και στη θεραπεία. Το επαναλαμβάνουμε συχνά, αλλά ο καθένας μπορεί να προκαλέσει ψυχολογικές και συναισθηματικές επενέργειες χρησιμοποιώντας τη μουσική. Αλλά πώς τις χειριζόμαστε, αν δεν έχουμε την κατάρτιση;  Επιπλέον, στην περίπτωση των πρόωρων βρεφών, η γνώση του μηχανισμού ακοής και των συναφών προβλημάτων είναι υψίστης σημασίας.

Ο μουσικοθεραπευτής έχει τη γνώση μουσικών στοιχείων, τα οποία ξέρει πώς να τα χρησιμοποιήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Κάνοντας μια αρχική αξιολόγηση, δημιουργεί ένα μουσικό πορτρέτο έκφρασης και επικοινωνίας με το παιδί.  Αυτό που αξιολογείται δεν είναι οι μουσικές δυνατότητες, αλλά ο τρόπος που χρησιμοποιεί τη μουσική/τον ήχο για να εκφραστεί. Στη συνέχεια, αξιοποιούνται οι δυνατότητες του παιδιού ή των γονιών προκειμένου να αναπτυχθεί η έκφραση και η επικοινωνία, ή οποιοσδήποτε άλλος στόχος έχει τεθεί. 

Για προσωπική σας χρήση, και προκειμένου να φτιάξετε μια ενδιαφέρουσα δισκογραφία για την οικογένειά σας, είναι καλό να δανειστείτε ηχητικό υλικό από βιβλιοθήκες ή να παρακολουθήσετε συναυλίες όλων των ειδών, ώστε να βρείτε τη μουσική που είναι κατάλληλη για εσάς και το παιδί σας. Είναι όπως το μαγείρεμα, οι δυνατότητες είναι ατέλειωτες! Πρέπει να την εξερευνήσετε, να είστε περίεργοι, να προσφέρετε σε όλες τις αισθήσεις σας την εμπειρία της ανακάλυψης, γιατί έχει και η μουσική χρώματα και γεύσεις…

Αν ωστόσο επιθυμείτε τις υπηρεσίες της μουσικοθεραπείας, είναι σημαντικό να ελέγξετε την εκπαίδευση και τη συμμετοχή σε έναν επαγγελματικό σύλλογο του μουσικοθεραπευτή,  δεδομένου ότι υπόκειται κι αυτός σε ένα κώδικα δεοντολογίας.

Guylaine Vaillancourt - M.A. MTA, πρόεδρος του AQM –Μουσικοθεραπευτικός Σύλλογος του Κεμπέκ (Αssociation Québecoise de Musicothérapie)